Santur Ailesi

Bu sayfada santurun ne kadar geniş bir coğrafyaya yayıldığını, bulunduğu yörenin kültürel özelliklerine göre nasıl şekillendiğini, ses düzenlerini, yapımında kullanılan ağaçları ve bunun gibi yapısal ve tınısal olarak değişkenlik gösteren özelliklerini göreceğiz.

Santur çeşitleri :

• İran Santuru
• Hint Santuru
• Yunan Santuru
• Macar Santuru ( Cimbalom )
• Türk Santuru - Mandallı Türk Santuru
• Çin Santuru  ( Yangqin )
• Belarus Santuru
• İsveç Santuru
• Kırım Santuru
• Abhazya Santuru
• Amerikan Santuru ( Hammered Dulcimer )
• Slovakya Santuru
• Vietnam Santuru
• Alman Santuru
• Yatugan - Çetigen

İran Santuru (Santoor - Santour)

İran Santuru

İran geleneksel müziğinin bir parçası olan İran santuru diyatonik düzende akordlu, her biri 4'er tele sahip 9 eşiğe sahiptir. Daha büyük İran santurları da imal edilebilmektedir. Genellikle eşlik saz olarak yanında tombak yada zarb dediğimiz çalgıyı görebilirsiniz. İran musiki sisteminde genellikle kullanılan yedi makam vardır. Bunlar; Sur,Segah, Cehargah, Mahur, Humayun, Rast, Pencgah ve Neva makamlarından oluşur. Bu makamlardan türeyen beş bileşik makam (avaz) ise ; Ebu Ata, Deşti, Efsari, Bayat-i Zend ( Bayat-i Türk ) ve Isfahan makamlarıdır. Çalınacak makama göre santur akordlanır. Sıralı seslere sahip olmasından dolayı oldukça hızlı çalınabilme özelliği vardır.
Türkiye'de büyük şehirlerde sokakta yürürken santur çalan birisine rastladıysanız eğer, orada gördüğünüz büyük ihtimalle bir iran santurudur.
İki sıra eşiğe sahip olan İran santurunda ortadaki yani sağ taraftaki eşikler üzerinden geçen teller 0.40 mm paslanmaz çeliktir ve eşikler sesin oktavını verecek şekilde yerleştirilir. Çalınacak makama göre eşikler yerlerinde hareket ettirilerek koma sesler alınabilir. Sağ taraftaki eşikler üzerinden ise 0.40 mm sarı-bronz teller geçer. Bu eşikler üzerindeki sesler yan tarafındaki seslerin bir oktav daha pes seslerdir. Sarı-bronz telleri Türkiye'de bulmak oldukça zordur. - İran santuru ülkemizde Türk santurundan daha yaygın olduğu için bu bilgileri veriyorum çünkü tel konusunda sıkıntı çeken arkadaşımız çok karşılaştığım kadarıyla -  Bronz telleri İran'dan temin edebilirsiniz. Bu konuda bende yardımcı olabilirim. Tellerin İran'a Almanya'dan gelmesi de ayrı bir konu tabii ki. Ülkemizde de çalgı teli ( kanun, ud, kemençe vs ) genellikle yurtdışından temin edilmektedir.
Roslau çelik tel ve Pyramid bronz tel üretiminde önde gelen firmalardır. Yunan santurlarında da bu markaların ürettiği teller - iran santuruna göre değişik kalınlıklarda - kullanılır.

Roslau steel

Pyramid bronze

İran santuru yapımında ceviz kullanımı yaygındır. Eğer İran santuru alacaksanız ağaç damarlarının düzgün olmasına ve renginin koyu olmasına dikkat edin. Sadeghi imzalı santurlar genelde güzel yapılıyor.
Eşik yükseklikleri sağ tarafta 2.0 cm sol tarafta 2.2 cm dir. Eşik pimleri ile birlikte 1 mm kadar oynayabilir. İç sisteminde; kapağın çökmesini engelleyecek şekilde ve eşik yerlerine bağlı olarak değişen noktalarda can direklerine sahiptir.

zahme- mızrap

Zahme de denilen iran mızraplarının ucuna genelde birşey sarılmaz , çıplak olarak çalınır ama ucuna  keçe saranları da gördüm. Keçeli zahmeler ile ses oldukça tatlı, derinden , yumuşak geliyor. Çalan kişinin zevkine göre istenirse keçe sarılabilir. ( ben öyle kullanıyorum. )
Santurun hemen her parçası Ceviz ağacından yapılır. Zahmelerde de durum böyledir.

santur-tar-tombak

Hint Santuru ( Santoor )

Hint Santuru

Sanskritçedeki adı Shata-tantri veena – yüz telli çalgı olan hint santuru iki sıra eşik üzerinde, değişen kalınlıklarda çelik teller ile kromatik düzende üç oktav ses aralığına sahiptir. Keşmir yöresel müziğinde, ilahilerde eşlik sazıdır. Doğunun mistik sesidir.

Zahmeler ceviz, gül gibi ağaçlardan yapılır ve uçları iran zahmelerine göre daha uzuncadır. Bu özellik ile çalarken, zahme uçları teller üzerinde çekilerek uzun ve akışkan sesler elde edilebilir. Gövde yapımında ceviz kulanımı yaygın olmakla birlikte akçaağaçta kullanılır bununla birlikte gövde yapısında dut ve ses tablası-kapak yapımında çam ağacı da kullanılır.. Eşikleri ise gül, abanoz yada abanoz rengine boyanmış yöresel ağaçlardan yapılır. Hint santurunda gövde, iran santuruna göre dikdörtgene daha yakın bir şekildedir. İran santurunda bütün teller aynı kalınlıkta iken bu şekil farklılığı hint santurunda değişen kalınlıklarda teller kullanılmasını gerektirir. Eşikler yerleri ile oynayarak makamsal sesler elde edilebilir.

Klasik bir hint santuru üzerinde solda ilk dört sesi ve sağ tarafta ilk üç sesi saymazsak C (do naturel) den başlayan kromatik ses düzeni vardır. Hint müziğinde belli zamanlarda farklı raga-lar ( beş, altı veya yedi sesten oluşan duraklama ve ses dizilim sıraları değişen müzikal mod ) kullanıldığı için çalınacak raga ya göre akord yapılır. Shivkumar Sharma’dan dinlemeniz sizi de dinlendirir.



Yunan Santuru ( Santouri )

Santouri

Bizde çalana Santuri denirken, Yunanistan'da çalgıya Santuri denir. İleride Osmanlı santurlarını tanıtırken de göreceksiniz Yunan santurları ile yapı olarak neredeyse aynı ölçülerde Osmanlı santurlarına rastladım. 1890 Şamlı Selim yapısı bir santur buna örnek olabilir.Bu durumun ortak bir kültür geçmişine sahip olduğumuzdan kaynaklı olduğunu düşünüyorum. Eski santurların yapıları hakkında araştırmalarım biraz daha genişlediğinde ayrı bir sayfa da yayınlamayı düşünüyorum. Şimdilik burada kalsın.

İzmir'de Terzi Zühtü'ye ait bir santur, Ege çalgı yapım bölümünde, Veyis Yeğin'de bulunmaktadır.

eski bir yunan santuru ( www.santouri.gr adresinden alınmıştır )

Macar santuru ( Cimbalom )

Macar santuru (Cimbalom)

Macar santuru geniş – tam kromatik 5 oktava kadar çıkabilen -ses kapasitesi, güçlü bas sesleri, pedallı susturucu sistemi ile santur ailesinin en sevdiğim üyesidir. Hornbostel-sachs çalgı sınıflandırma sistemine 314.122-4,5 numarası ile kayıtlıdır. 14-15. yüzyılda Orta Avrupa coğrafyasında halk arasında yaygın olarak kullanılan macar santuru Rönesans döneminde pedal sisteminin eklenmesi, ucuna keçe yada deri sarılmış mızraplarla değişik çalma tekniklerinin ortaya çıkması ile oldukça büyük gelişme göstermiştir. Romanya da yaşayan çingenelerin vazgeçilmez çalgısı olan cimbalom, piyano yapım ustası V.Josef Schunda nın yaptığı cimbalomlar ile günümüzde kullanılan damper pedallı-susturuculu halini almıştır. Cimbalom Avusturya, Macaristan, Belarus, Moldova, Romanya, Slovakya, Ukrayna da yaygın olarak kullanılmaktadır. Cimbalomun küçük – boyuna askılı, susturucusuz genelde ritim amaçlı kullanılan – modellerinin yanısıra Schunda tasarımları ile bir kasa içerisine oturtulmuş susturuculu, pedallı, konser amaçlı kullanılan büyük versiyonları da vardır. Her ne kadar ayak ve susturucu aksamları sökülebilir olsa da oldukça ağırdır. Konser cimbalomlarında ses genişliği kromatik olarak Helmholtz gösterimi ile ( a’ = 440 ) AA dan a” ya kadar 5 oktavdır.

Cimbalom üzerinde akord şeması —- C-a”’ ( a’ = 440 )

 Değişen boyutlarda eşik yüksekliklerine sahiptir ,alttan başlayarak ilk 11/12 sıra bas seslere

(çelik üzerine bakır ,bakır, bronz teller ) sahiptir. Tiz seslerde çelik teller en üst eşiklerde
ses tahtasından eşiklere ve bir eşik üzerinden diğer eşik üzerine gidecek şekildedir. Piyanoda
kullanılan burgular sağ tarafta, sol tarafta ise tellerin bağlandığı pimler bulunur.

Mızrapların üzerine keçe yada pamuk sarılır.

 Schunda susturucu

Cimbalom pedalı

Sol tarafta tellerin bağlandığı pimler

Çelik teller

Bass teller – çelik üzerine bakır yada bronz sarım teller.

Akord anahtarı

Cimbalomun kolay taşınabilmesi için kenarlıkları olmayan ve ayakları sökülüp takılabilen bir  modeli.

( C-a”’ kromatik )

Kırım Santuru
 

Kırım Santuru

Kırım’ın Bahçesaray kentinde Hansaray da bulunan bir müzeden değişik bir santur fotoğrafı. Bu santur hakkında elimizde pek fazla bir bilgi olmamasına karşın akord düzeninin değişikliği fotoğraftan belli oluyor. Fotoğrafı çeken Bülent Tandoğan’a teşekkürler.


Abhazya Santuru ( Ahımaa )

Ahıma

Eski arplar telli-pizzikato çalgılardır ve Kafkasya’da da, özellikle Abhazya’da kullanılmıştır. Ne yazık ki bu çalgının Abhaz tipi halk örneği günümüze kadar korunmamıştır. Lıhnı köyünden Elıf Kobahiya’nın (120 yaşında) tarifiyle İ.E. Kortua onu yeniden çizmiş ve bu çizime göre Hacarat Ladariya tarafından yeniden yapılmıştır. Yeniden yapılan bu ahımaa Abhazya Devlet Müzesi’nde sergilenmektedir. Çerçevesi trapez şeklindedir. Ortasından dayanak kirişlerine dikey olarak ağaç bir lata geçer. Bunun altına da gövde yerleştirilir. Çerçevenin küçük dayanak kirişinin uzunluğu 530 cm., büyüğünün 915 cm, boyu ise 520 cm’dir. Gövde, ağaç kapakla kapatılmış düz bir kutu görünümündedir. Gövdenin uzunluğu 210, eni 130 cm’dir.

Üst gövde kapağının üzerinde çapı 1 cm. olan küçük delikler bulunur. Gövde üzerindeki latada ve çerçevenin yan taraflarında tellerin tutturulduğu küçük ağaç çubuklar (burgular) çakılıdır. Orijinalinde teller aslında at kılındandır, fakat şimdi metal teller kullanılmaktadır. Teller her iki tarafta dayanak kirişlerine paraleldir. (Her iki tarafta 14′er tane). Sağ tarafta teller kalın perdeyi, sağ tarafta ise yüksek perdeyi oluşturur. Ahımaa, dar tarafı çalanın tarafında olacak şekilde dizlerin üzerine konur, her iki elin parmaklarıyla tellere dokunularak çalınırdı.

Bu çalgının kökeni hakkında İ.A. Acincal’ın kaydettiği bir efsaneye göre ‘ahımaa’, acıyı ifade etmek için bir araç olarak ortaya çıkmıştır. Kazayla oğlunu öldüren bir baba, küçükken çocuğu yıkadıkları teknenin üzerine at kılları germiş. Teknenin bir ucu, yıkarken çocuğun başını koyması için geniş yapılmış. Bunun üzerinde de üç sap varmış. Bu yüzden bu çalgıya da “üç saplı” anlamına gelen ahımaa adını vermişler. Zamanla bu alet gelişerek eşkenar trapez biçiminde bir çerçevenin ortasına oturtulmuş ve rezonatör olarak kullanılmaya başlanmış.

Kafkasya’da bu çalgılara Gürcistan’da (santur), Ermenistan’da (kanon santur) ve Azerbaycan’da rastlanır. Hepsi birbirine benzer ve dışarıdan alınmadır. Bunların güneyden geldiği tahmin edilmektedir. Çalgının bu tipinin Kuzey Kafkasya’ da olmaması, sadece Güney Kafkasya’da bulunması ve benzeri çalgıların eski zamanlarda Ön Asya ülkelerinde çok yaygın olmasına dayanarak böyle bir tahminde bulunulabilir.


Çin santuru  ( Yangqin )

Yang-qin

4 oktav ses aralığına sahip yang-qin de mızraplar bambu ve uçları kauçuk kaplıdır. kauçuk daha yumuşak bir ses ver. Sert bir ses tınısı için kauçuk olmayan yüzey ile de çalınabilir. mızrapların tutulan yerleri ile de tellerle değişik biçimlerde oynanarak farklı sesler alınabilir.